Vogelenzang en Amsterdamse Waterleidingduinen (AWD)


Vogelenzang, my residence, is situated west of Amsterdam (25 km) and south of Haarlem (10 km). A small village that is surrounded by bulbfields, forest, meadows, and to the West the dunes (called 'Amsterdamse Waterleidingduinen') and the North Sea.

A precious oasis of green and tranquility in the busiest most densely populated part of the Netherlands. It derives its name from the song (D: 'zang') of birds (D: 'vogels'). The ubiquitous presence and singing of birds, which was noted already centuries ago, luckily hasn't changed. The area counts birds in large numbers and many species through all four seasons. Thanks to its very diverse biotopes and their well preserved natural conditions.





Vogelenzang, mijn woonplaats, ligt ten westen van Amsterdam (25 km) en ten zuiden van Haarlem (10 km). Een klein dorp omgeven door bollenvelden, bos, weiden, en ten westen ervan de duinen ('Amsterdamse Waterleidingduinen') en de zee.  Een oase van groen en rust in de drukke randstad van west-Nederland.

Het dorp ontleent zijn naam, hoe kan het anders, aan vogelgezang. Vogelgezang dat al eeuwen geleden hier opviel door zijn uitbundigheid. Gelukkig heeft het dorp en omgeving deze rijkdom niet verloren. Vogels vindt je in dit gebied nog altijd in grote aantallen en in zeer talrijke soorten in alle tijden van het jaar. Dankzij de zeer gevarieerde en goed bewaard gebleven natuurlijke biotopen.

Links:   

1.  'Amsterdamse Waterleidingduinen'

2.  Landgoed 'Huis te Vogelenzang',
      Broedvogel Monitoring Project (Sovon, BMP),
      Tellingen 2020-2022

Biotopen en vogels

Note: Text in English will follow (not yet available).


Vogelenzang dankt zijn rijkdom aan natuurschoon (en dus vogels) aan het feit dat grote stukken van het oorspronkelijk natuurlandschap en van het vroege kultuurlandschap grotendeels onveranderd bewaard zijn gebleven. Het oorspronkelijk natuurlandschap omvat in en direct rond het dorp de zogenoemde 'Oude Duinen'. Naar het Westen en de zee overgaand in de hogere 'Jonge Duinen' (Figuur 1).

De 'Oude Duinen' zijn ontstaan in een periode van +/- 5000 jaar geleden tot het begin van onze jaartelling. Bestaande uit een aantal NE-ZW lopende strandwallen (lage duinen) en tussengelegen strandvlakten (moerassen en kreken). Gevormd langs de Noordzee kust die toen enkele kilometers meer naar het Oosten lag dan nu (Figuur 2). Vogelenzang ligt op zo'n strandwal. Herkenbaar aan de wat hogere ligging van de oude dorpskern, en aan de NE-ZW richting van de centrale dorpstraat (Vogelenzangse weg). Deze strandwal is ten Noorden van Vogelenzang grotendeels bewaard gebleven en wordt gemarkeerd door de NE-ZW boszone van 'Woestduin', 'Vinkenduin' en 'Leijduin'. Ten zuiden van Vogelenzang is de strandwal geheel verdwenen door afgraving door zandwinning in vorige eeuwen en later t.b.v. de bollenteelt.

De direct aangrenzende weidezone ten Westen van het dorp en de Vogelenzangse weg markeert een oorspronkelijke strandvlaktezone. Daarin zijn het moerasveen en kreken in kultuur gebracht tot weidegrond en afwateringssloten. Gemarkeerd door de ligging van meerdere eeuwenoude boerderijen.

De 'Jonge Duinen' ten westen van deze weidezone tot aan zee zijn later ontstaan in een periode van de vroege Middeleeuwen tot ongeveer het eind van de 12e eeuw.  Ten gevolge van veranderingen van het klimaat met sterkere winden en toename van zeeinvloed. De 'Oude Duinen' zone die zich in de Romeinse tijd uitstrekte tot tientallen kilometers ten Westen van de huidige kustlijn is daardoor weer verdwenen, en daarbij is veel zand verder oostwaards herafgezet als 'Jonge Duinen', bovenop de landinwaards nog overgebleven 'Oude Duinen'  (Figuur 2). Pas later zijn de Jonge Duinen geleidelijk begroeid geraakt. Een begroeiing die varieert van grassen en lage struiken aan de kust tot meer opgaande struiken en bomen in het middenduin, en uiteindelijk dicht hoog loofbos langs de meest oostelijke binnenduinrand.
Daarin nog meest recent toegevoegd de gegraven kanalen van het Amsterdamse Waterleiding Duinen (AWD) complex, waarvan de meeste  inmiddels worden omzoomd door een oevervegetatie van hoge brede rietkragen.

Het bovenstaande verklaart, in het kort, de aard en ligging van de belangrijkste verschillende vogel biotopen ('dorp', 'weide/sloten', 'bos',en 'duin'). Vanuit het dorp kun je in een wandeling van nog geen uur de genoemde meest oostelijke biotopen doorkruisen. Vanuit de Boshut 't Panneland kunnen in 1 a 2 uur wandelen alle biotopen inclusief de 'Jonge Duinen' worden bezocht. Wandelingen en vogelobservaties die ik al meer dan 25 jaar zeer regelmatig en met zeer veel plezier maak (met en zonder hond).


Figuur 1 - Nederland-Westkust:
Topografische zones (West-Oost), Vogelenzang en omgeving

'Strand':
Zone Noordwijk - Zandvoort
'Jonge duinen':  Amsterdamse Waterleiding Duinen (AWD)
'Oude duinen' (binnenduinrand)  Landgoed: Huis-te-Vogelenzang
'Laagte' (geologisch: strandvlaktes): Weilanden en boerderijen
'Oudduin' (geologisch: strandwallen): Vogelenzang, Bennebroek, 
Landgoederen (boszones):  Woestduin, Leyduin, Vinkenduin, Groenendaal etc.
'Polder':  (Haarlemmermeer polder,  Ringvaart).


Figuur 2 - Nederland-Westkust, geomorfologische ontwikkeling. Vorming van de 'oude strandwallen en strandvlakten' en van de 'jonge duinen'.   Periode: 8000 jaar geleden tot heden.  Bron: http://members.casema.nl/roelandvw/duinlandschap.html

a) - 8000 jaar. Zeeniveau van de Noordzee ( - 15m NAP), stijgend na laatste ijstijd (Weichseliën, - 22.000-12.000 jaar).

b) - 5000 jaar. Vorming van eerste meest Oostelijke strandwallen ('oude duinen')

c) - 2500-5000 jaar. Vorming van meer Westelijk gelegen strandwallen (o.a. strandwal van Vogelenzang).

d) -2500-heden. Vorming van de 'jonge duinen'. Bedekken door overstuiving de meest Westelijke 'oude duinen'.

Het duingebied is niet alleen geologisch/geografisch bijzonder interessant. Ook archeologisch heeft het een bijzonder boeiende historie. Dankzij talrijke opgravingen is veel bekend over vroegere bewoners van de Hollandse kuststreek in de prehistorie (steentijd, bronstijd en ijzertijd), de Romeinse periode en in de Middeleeuwen. De archeologische historie van de Hollandse kustzone en haar vroege bewoning op de strandwallen van de oude duinen staan boeiend beschreven in de onderstaande uitgave. 'Duinen en mensen, Kennemerland', hoofdstuk 'Sporen onder het zand - 4000 voor chr. - 900 na chr.'

Link: 'Duinen en mensen, Kennemerland', 'Sporen onder het zand - 4000 voor chr. - 900 na chr.' (Rolf Roos, 2009)

Ook in die lang vervlogen tijden moet de toenmalige kuststreek een 'watertandend' mooi en boeiend vogelrijk gebied zijn geweest. Toen nog sterker dan nu gedomineerd door aan water (zee, rivierlopen, moerassen) gebonden vogelsoorten. Ten tijde van de daarop volgende vorming van de 'jonge duinen' in de vroege Middeleeuwen zijn door het landinwaards stuivend zand enkele eeuwen lang zowel bewonende mens als dier uit deze kuststreek teruggedrongen. Veel vogelsoorten zijn deze duinstreek pas weer later geleidelijk gaan (her)bevolken, toen aanvoer en verstuiving van zand afnamen, en het kale duinzand meer en meer door eerste plantenbegroeiing gefixeerd en bedekt werd.

Amsterdamse Waterleidingduinen - Vogelvoorkomen

De Amsterdamse Waterleidingduinen (AWD) beslaan een uitgestrekt gebied van 3400 hectaren. De vegetatie van het gebied is zeer gevarieerd dankzij de overgang en zonering over een afstand van enkele kilometers van dicht bebost binnenduin in het Oosten naar de open bijna struikloze duinen aan zee in het Westen. Deze natuurlijke variaties zijn nog verder vergroot door de ontwikkeling van deze duinen in de vorige eeuw tot waterwingebied waarvoor een groot aantal kanalen en waterlopen zijn gegraven. De AWD zijn daarmee in oppervlakte verreweg het meest waterrijke duingebied langs de gehele Nederlandse Noordzee kust. Deze grote variaties in vegetatie en terrein vormen verschillende biotopen voor een groot aantal standvogels en trekvogels. De meest uitgebreide documentatie over vogelvoorkomens in de AWD zijn de digitale bestanden van 'Waarnemingen.nl'. De AWD-waarnemingen lijst (https://waarneming.nl/gebied/species_list/20358) omvat het imposante aantal van 334 vogelsoorten. De geregistreerde waarnemingen beslaan een eveneens imposante tijdsperiode van bijna twee eeuwen (188 jr), met de vroegst geregistreerde AWD vogelwaarneming (Grauwe Kiekendief) in het jaar 1834! 
Er is klaarblijkelijk veel werk gestoken in het invoeren van door participant waarnemers aangeleverde historische vogel waarnemingslijsten (digitaal en analoog). Ter vergelijking: De net uitgekomen vernieuwde Vogelatlas (SOVON) van Nederland telt een totaal van 369 'regelmatig voorkomende vogelsoorten'. De officiële 'Lijst van in Nederland waargenomen vogelsoorten (laatst bijgewerkt in maart 2018) telt 520 soorten voor meer dan twee eeuwen geregistreerde waarnemingen (vanaf 1800 t/m 2017).

NB. Het natuurwaarneming platform 'Waarneming.nl' is opgericht in 2003. De exponentieel toenemende omvang en kracht van dit platform blijken uit de totaal aantallen van geregistreerde natuur soort waarnemingen. Die passeerden de 50 miljoen in oktober 2017 en de 100 miljoen op 20 november 2018!

In de loop van meer dan een eeuw hebben er grote veranderingen plaatsgevonden in de natuurlijke en in de kunstmatige waterhuishouding van het duingebied en daarmee in de duinvegetatie. Oude prenten en fotos tonen dat een eeuw geleden het duin aanzienlijk minder dicht begroeid was en kale zand verstuivingen nog talrijk waren. Hoog opgaand bos was er in veel mindere mate. Groot was de invloed van de waterwinning uit het duin voor de stad Amsterdam, gestart in 1853. Het duin van voor de waterwinning had een hoger natuurlijk grondwaterpijl en was seizoensgewijs wisselend nat met ruime aanwezigheid van moerassige vennen en meertjes.
Vanuit de binnenduinrand stroomden toen op veel plaatsen nog natuurlijke beekjes (duinrellen) die in voorgaande eeuwen o.a. de kenmerkende Kennemerlandse bleekerijen van kristalhelder water voorzagen.

De oorspronkelijke wateronttrekking (zonder infiltratie) in de tweede helft van de negentiende eeuw maakte het duin geleidelijk droger waardoor natuurlijk oppervlakte water verdween. Daarvoor terug kwam in de eerste helft van de twintigste eeuw het uitgebreide netwerk van gegraven infiltratiekanalen en waterlopen. Verder is door de toename van meststoffen (stikstof 'verzuring') in de atmosfeer en neerslag in de afgelopen decennia de duinvegetatie aanzienlijk veranderd door 'vergrassing' en 'vermossing'. Met de veranderingen van de duinvegetatie wijzigen zich ook de natuurlijke voorkomens van insecten en vogels. Daarnaast hebben in de afgelopen decennia het damhert als grazer en de vos als roofdier respectievelijk hun entree en rentree gemaakt in de AWD, en hebben eveneens duidelijk hun 'stempels' gedrukt op veranderingen van de duin flora en fauna.

Wat betreft de voorkomens van vogelsoorten hebben deze historische en voortgaande veranderingen zowel negatieve als positieve gevolgen. Naast de invloeden van veranderingen in de duingebied biotopen zelf zijn de veranderingen in de geregistreerde vogelvoorkomens ook deels een natuurlijke afspiegeling van de waargenomen trends op grotere geografische schaal (landelijk, europa). Het maakt bestudering van vogelsoort voorkomen trends in de 'Waarnemingen.nl' waarnemingslijst daarom bijzonder boeiend. Zo kwam bijvoorbeeld in een al flink grijs verleden de griel nog als broedvogel met meerdere paren voor in het duin. Meer recent hebben toenemende vergrassing, de vos en niet in de laatste plaats de opmars van de havik een aanzienlijk aantal grotere en vroeger meer of minder algemeen voorkomende AWD broedvogels definitief doen verdwijnen (o.a. wulp, tureluur, scholekster, zilvermeeuw, fazant, patrijs, kwartel, bergeend ).

Aan de positieve kant van de voorkomens balans vinden wij recente verschijningen en toenames van bos/boom-gebonden broedvogel soorten (o.a. havik, wespendief), van open kanalen/water-gebonden (broed)vogel soorten (o.a. krakeend), en tenslotte van broedvogels die een gestage opmars lijken te maken door noordwaardse uitbreiding van hun verspreidingsgebieden als gevolg van de geleidelijke klimaatopwarming (o.a. zwartkop, blauwborst). Tenslotte is er in de laatste paar decennia ook de invloed van de snelle toename van recreatieve activiteit in het duin (wandelaars, natuurfotografen en ....zeer recent ook fietsers) waardoor de voorkomens van meer schuwe stand/broedvogels in toenemende mate onder druk komen te staan.

In het blad Limosa Nr. 91 (2018) staat een uitgebreid artikel over de trends in broedvogel populaties in de AWD over de afgelopen 30 jaar, getiteld 'Dertig jaar broedvogelmonitoring in de Amsterdamse Waterleidingduinen'

Vogel observaties (eigen waarnemingen)

De onderstaande lijst geeft de verschillende vogelsoorten weer die ik zelf in de loop van jaren in Vogelenzang en omgeving inclusief de AWD heb waargenomen. Mijn lijst telt thans 150 verschillende vogelsoorten waarvan de overgrote meerderheid in de AWD zijn waargenomen. De lijst betreft uitsluitend eigen waarnemingen en er ontbreken dus nog een aanzienlijk aantal van de soorten die wel prijken op de 'Waarnemingen.nl' AWD-waarnemingen lijst. Niet in mijn lijst opgenomen zijn de vogelsoorten die hoofdzakelijk dan wel uitsluitend worden waargenomen aan het strand en op/boven zee. Deze 'strand/Noordzee' biotoop valt buiten het hier belichte gebied van Vogelenzang dorp en naaste omgeving.

Vogelenzang-en-omgeving mag zich dus rekenen tot één van de meest vogelsoort-rijkste gebieden in Nederland. Geconcentreerd in een relatief klein en volledig bewandelbaar gebied. In een wandeling door alleen het dorp kun je al een bijzonder groot aantal verschillende vogelsoorten zien en horen. Natuurlijk zijn er om te beginnen de algemeen bekende 'huis & tuin' vogels. Daarnaast levert wandelen aan de dorpsrand, met plaatselijk goed zicht op direct aangrenzend sloten, weiden/velden, bos en sloten/vaarten, vaak een aanzienlijk aantal extra soort waarnemingen op. Het is niet ongewoon om op een dag in een uur wandelen, vanuit het dorp tot aan de binnenduinrand, tussen de dertig en veertig vogelsoorten te zien en/of te horen. Vogel-getrainde ogen en oren en een goede verrekijker zijn daarvoor natuurlijk wel onontbeerlijk.

De waarnemingen zijn naar biotoop onderverdeeld in vier categorieën; 'dorp', 'weide/sloten', 'bos' ('oude duinen'), en 'duin' ('jonge duinen'). De voor de vogelsoorten meest kenmerkende (preferente/zwaartepunt) biotoop is gemarkeerd in groen.
De waarnemingen zijn, naar frequentie, eveneens onderverdeeld in vijf categorieën van zeer algemeen, algemeen, onregelmatig, zelden en uiterst zelden.  De waarnemingen zijn voorts gerubriceerd naar jaargetijden, met aanduidingen voor standvogel (S), zomergast trekvogel (Z), wintergast trekvogel (W), en broedvogel (B). B voor waargenomen broedvogel (eigen observatie) en (B) voor gerapporteerde broedvogel (Sovon gegevens, maar geen eigen observatie).

De aantallen vogelsoorten waargenomen in de vier onderscheiden biotopen verschillen aanzienlijk.
Allereerst opvallend, en wellicht ook voor velen onverwacht, is dat in en rond het dorp zelf al meer dan 63 vogelsoorten 'huizen', waarvan voor 24 de 'dorp' biotoop zelfs kenmerkend/preferent is.

De 'duin' biotoop telt de meeste vogelsoorten (131), waarvan 97 meest kenmerkend 'duin vogels' zijn. Het is een zeer uitgestrekt gebied met grote vegetatie verschillen in Oost-West richting die dus zorgen voor een grote biotoop variatie. Naast de variabele droge duinvegetatie vormen de talrijke (gegraven) inwateringskanalen met rietkragen een rijke biotoop voor de specifiek aan water gebonden vogelsoorten.

De 'weide/sloten' biotoop telt ook een aanzienlijk aantal soorten (53), in aanmerking genomen dat de biotoop areaal in oppervlakte aanzienlijk kleiner is dan de 'duin' biotoop.  Dit waarnemingsbeeld is wellicht iets vertekend door het feit dat deze meest onbegroeide biotoop een veel meer open gezichtsveld heeft en daarmee is dus het waarnemingspotentieel aanzienlijk groter dan in de meer begroeide biotopen.

De 'bos' biotoop telt het laagste aantal vogelsoorten (39) en een opvallend laag aantal met 'bos' biotoop preferentie (16). De 'bos' biotoop heeft in vergelijk met het 'duin' een geringere variatie in vegetatie. In het oude hoogopgaande loofbos van de binnenduinrand en op de strandwal (Woestduin, Vinkenduin, Leijduin) ontbreekt bovendien veelal onderbegroeiing waardoor het soortenpotentieel wordt gereduceerd.


Vogels - Fotogalerij (uitsluitend eigen fotos)

Aan 'vogels kijken' rond Vogelenzang en in de duinstreek van Kennemerland beleef ik al sinds de zestiger jaren veel plezier. Vogels fotograferen doe ik pas sinds een aantal jaren. Met recente beschikking over meer vrije tijd en over de benodigde serieuze camera uitrusting en digitale 'Lightroom'. Terwijl de lijst van waarnemingen zich gestaag uitbreidt (thans 150 vogelsoorten) is mijn doel om deze 'Vogelenzang' vogels nu ook in beeld te brengen. Inmiddels telt de fotogalerij 107 soorten, dus er is nog voor een resterend gezond leven lang ruimte en tijd voor uitbreiding van de 'vogeljacht' met camera en verrekijker. De vogelrijke Amsterdamse Waterleidingduinen (AWD) zijn en blijven daarvoor mijn favoriete domein, direct op loop/fiets afstand van huis. Meer dan tachtig procent van de 'fotogalerij' vogelsoorten zijn gefotografeerd in de AWD. 


Onderstaand is de LINK naar de alphabetische vogel fotogalerij met individuele fotolinks per vogelsoort. 

Using Format